تأثیر عوامل فیزیوگرافی بر تنوع گونه های چوبی و اجتماع گونه های بلوط در جنگل های زاگرس (مطالعه موردی: جنگل های سردشت)

جنگل¬های زاگرس با سطحی معادل 5 میلیون هکتار، بعنوان یکی از مهمترین رویشگاههای بیولوژیکی در ایران مطرح هستند که متأسفانه با مسائل تخریبی متعدی روبه¬رو هستند. از آنجا که تخریب و نابودی این جنگل¬ها اثرات منفی غیرقابل جبرانی را برای منطقه و کل کشور در پی خواهد داشت، باید بر طبق مدیریت صحیح و کارآمد به حفظ تنوع گونه ای و غنی سازی در این جنگل¬ها اقدام نمود. لازمه¬ی حفظ تنوع گونه ای در این جنگل¬ها بررسی تنوع گونه ای و لازمه¬ی غنی¬سازی بررسی اجتماع گونه ها بمنظور رسیدن به نتایج بهتر از ترکیب و نوع گونه ها در طرح¬های جنگلکاری می¬باشد. در این راستا مطالعه حاضر تأثیر تغییرات عوامل فیزیوگرافی ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهات جغرافیایی بر تنوع گونه های چوبی و اجتماع گونه ای بلوط در جنگل¬های سردشت را مورد بررسی قرار داد. 226 قطعه نمونه با روش آماربرداری ترانسکت با طول ثابت 50 متر برای نمونه¬برداری از پوشش درختی و درختچه¬ای برداشت شد. ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت دامنه، نوع گونه ای چوبی و قطر برابر سینه درختان در هر ترانسکت ثبت شد. ارتفاع از سطح منطقه به 4 طبقه (1400-1200، 1600-1400، 1800-1600و بیشتر از 1800متر)، شیب منطقه در3 طبقه (20%-0%، 40%-20% و بیشتر از40%) و جهت دامنه در 4 طبقه (شمال- جنوب- شرق و غرب) طبقه¬بندی شد. شاخص غنای گونه ای، غنای مارگالف، غنای منهینیک، شاخص تنوع گونه ای شانون و سیمپسون و شاخص یکنواختی شانون برای هر ترانسکت بر اساس 4 معیار(تاج پوشش، سطح مقطع، چیرگی و فراوانی نسبی گونه ها) محاسبه شد. میانگین شاخص های تنوع گونه ای مختلف در طبقات ارتفاع، شیب و جهت با آزمون کوروسکال والیس مقایسه شد. همچنین به منظور بررسی اجتماع بین گونه ها از روش خی¬دو، ضریب همبستگی کندال، شاخص هم¬باشی گونه ها (co-occurrence index) و ضریب phi استفاده شد. نتایج نشان داد عامل ارتفاع از سطح دریا بر شاخص های غنای گونه ای، غنای مارگالف، غنای منهینیک، تنوع گونه ای شانون¬وینر، یکنواختی شانون¬وینر و تنوع گونه ای سیمپسون بر اساس هر 4 مشخصه¬ی مورد اندازه¬گیری تأثیر معنی دار دارد. بدین ترتیب که با افزایش ارتفاع میانگین شاخص های غنا، یکنواختی و تنوع گونه ای افزایش و سپس کاهش می¬یابد و طبقه ارتفاعی میانی (1600-1400 متر) تنوع، غنا و یکنواختی بیشتری را دارد. همچنین جهت دامنه تأثیر معنی دار بر شاخص های غنای گونه ای، غنای مارگالف، غنای منهینیک و یکنواختی شانون¬وینر بر اساس شاخص های تاج پوشش، سطح مقطع، چیرگی نسبی و فراوانی نسبی دارد. بدین صورت که جهت شرقی نسبت به سایر جهات غنای گونه ای کمتر و یکنواختی بیشتری داشت. همچنین تأثیر جهت دامنه بر شاخص های تنوع گونه ای شانون¬وینر و سیمپسون بر اساس تاج پوشش معنی دار است و بین جهت شرق با سایر جهات اختلاف معنی دار از نظر شاخص های تنوع گونه ای وجود داشت، اما در دامنه¬های مختلف رویشگاه¬های مورد بررسی تفاوت آشکاری در شاخص های تنوع گونه ای بر اساس سایر معیار¬ها (سطح مقطع، چیرگی و فراوانی نسبی) مشاهده نشد. نتایج نشان داد که بین شیب¬های (0 تا 20%) و (20% تا 40%) با طبقه شیب ( بیشتر از 40%) اختلاف معناداری از نظر غنای گونه ای و غنای مارگالف وجود دارد. درصد شیب تأثیری بر تنوع و یکنواختی گونه ای چوبی بر اساس معیارهای سطح مقطع، چیرگی و فراوانی نسبی نداشت اما بر اساس معیار تاج پوشش تأثیر معنی دار داشته و طبقات شیب پایین بیشترین تنوع گونه ای را بخود اختصاص داده¬ و با افزایش شیب از میزان تنوع گونه ها کاسته شد. نتایج حاصل از روش خی دو و ضریب همبستگی کندال نشان داد که بین بلوط برودار (quercus branti) و بلوط ویول (quercus libani) همبستگی منفی وجود دارد، همچنین نتایج حاصل از ضریب phi نیز نشاندهده اجتماع منفی بین بلوط برودار (quercus branti) با بلوط¬های دارمازو (quercus infectoria) و ویول (quercu libani) بود. گونه دارمازو (quercus infectoria) بعلت دامنه اکولوژیک وسیعی که در زاگرس شمالی دارد و در تمام پلات¬های آماربرداری شده حضور داشت و بیشترین شاخص هم¬باشی با دیگر گونه ها را بخود اختصاص داد. واژگان کلیدی: اجتماع گونه ای بلوط، تنوع گونه ای، جنگل¬های زاگرس، عوامل فیزیوگرافی.